مقدمه

مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دوره های مختلف زمانی به نام های دیگر معروف بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی به دست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقلید و الگو گرفته شده است. دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندکی بلندتر از بالای مرد بلندبالا برافراشته شد؛ همان طور که حضرت ابراهیم(ع) در ساختمان خانه خدا انجام داده بود. با وجود اینکه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد، ولی روح حاکم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسکن، مرکب و غذا همگی نشان دهنده آن است که یکی از معیارهای ارزشی در اسلام، سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است. بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی که در کاخ های پادشاهان و اهل دنیا متداول است، منافی و مغایر با ارزش های اسلامی است.

مسجد در آغاز سده دوم هجری

مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانههای کم پهنای سرپوشیده ساخته می شده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشکوه و بزرگی در بیشتر شهرها(با تهرنگ شبستانی بومسلمی) بنیاد گردید، اما هرگز گنبدخانه و ایوان که با دگرگونی و کست افزود آتشکده ها و مهرابه ها پدید آمده بود، کنار گذاشته نشد. گنبدخانه ها نیز همچون کوشکی تک و آزاد(بی مرد گرد) برای مسجد ساخته می شد. در ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود که ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوهای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می شد. زادگاه اولین نمونه های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته اند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده اند. این رقم تنها به معنای حضور ستون های متعدد است که گرداگرد حیاط مرکزی قرار می گیرند و شبستان ها و یا رواق ها را میسازند. قوسهای به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است که از نمونه های آن؛ فیروزآباد و طاق کسری را می توان نام برد.

مساجد قرن چهارم هجری

از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری کهن اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد که ساخت آن از دوره اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدا نشدنی بدنه مسجد درآمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیف هایی از ستون شبستان ها، ایوان و گنبد ساخته می شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن ٥ و اوایل قرن ٦ در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید میآیند. این گونه مساجد عبارتند از یک حیاط  مرکزی با شبستان هایی گرداگرد آن، در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم میخورد. از آنجا که در ایران پیش از اسلام، مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند، نظیر؛ مسجد یزدخواست که بر روی آتشکده بنا شده اند و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده بر اثر بررسی ها نشان می دهد که بر روی آتشکده ای نیمه ویران ساخته شده است. بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسلامی را همین آتشکده ها تشکیل می داده اند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می خواندند، ابتدا یک درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را که به طرف قبله بود، مسدود کردند و به تدریج درگاه های غربی و شرقی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و نیاز به محلی برای قرار دادن کفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی بسازند، به این ترتیب طرح اولیه شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد.

انواع مساجد

انواع مسجد به طور کلی مساجد را به سه گروه تقسیم می کنند:

١. مساجد شبستانی

2. مساجد چهار طاقی

٣. مساجد ایوانی

– مساجد شبستانی

این مساجد از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است.

– مساجد چهار طاقی

این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد است. این فضا که بر روی آن گنبد مدوّری با خیز کم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط مییابد. بناهای چهار طاقی عمدتاً به عنوان آتشکده و آتشگاه مورد استفاده قرار میگرفتهاند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک.

– مساجد ایوانی

بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان هاست. ایوان های بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده، در اختیار داریم. اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شکل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یکی از کاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کنند. از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است، ایوان می پندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است که در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان، ایوان های دیگر درآیگاه مسجد هستند.

مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است که به دو نمونه آن پرداخته می شود:

–مساجد دو ایوانی

همانند مسجد ملک زوزن در فرومد و مسجد ساوه که ٢ ایوان دارند.

مساجد چهار ایوانی

سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادهاند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشتهاند. به نظر «آندره گدار» فرانسوی، اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، «مسجد خرگرد خواف» است و بعد از آن، «مسجد جامع اصفهان.» مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و به طور دقیق مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل یافته اند. در تمام مساجدی که در دوره اسلامی ساخته می شدهاند، نکاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبه های معماری به کار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است. وجود تصاویر و مجسمه هایی از انسان و حیوان مجاز نمی باشد. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیه هایی از قرآن که به عربی خوشنویسی شده اند، در این مکان ها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شده اند.

موزاییک و کاشی های برّاق برای کف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیل ها، قالی و قالیچه های گران بها برای آرایه صحن به کار می رفت. ازاره ها و دیواره ها با مرمرهای زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه ها را با نوشته ها می آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان به کار می بردند. نزدیک ترین منبر، چهار پایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعاً نمونه ای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آن نهاده بودند. نمودار قبله، طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته می شد.

صنعت گران و هنرمندان همه کوشش خود را در تزئین محراب به کار می بردند. محراب را با کاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقشه ای برجسته و طراحی های زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و کاشی تزئین میکردند. از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. برای مسلمان خداپرست، چه تنها باشد و چه غرق در جماعت، ساختمان مسجد طوری است که راز و نیازهای وی را با معبود آسان میکند. تناوب بیکران قوس ها و ستون ها، فضای پیوسته را چنان به تکه های همسان پخش می کند که ایجاد آن حالت معنوی خاصی را آسان می کند. ضمناً آرایش درون بنای مسجد نیز در به وجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است.

در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد بلکه بر عکس، در ذهن وی زمینه ای را برای کشف و شهود و درون بینی فراهم می کند. تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است یا بر روی آنها کنده کاری های کم عمق ایجاد می گردد و در هر حال تمام بخش های پوشش بنا را می پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است. از دیدگاه یک هنرمند مسلمان و یا پیش هوری که بر آن بود تا سطحی را تزئین کند، پیچاپیچ هندسی کاشی ها، بیگمان اشاره بسیار آشکاری است بر این اندیشه که یگانگی الهی یا وحدت الوهیت، زمینه و پایه گوناگونی های بیکران جهان است. شکل های پیچاپیچ اسلامی معمولاً از یک یا چند شکل منتظم پرداخته می شوند که در انحناها و دوایر می افتند و به نقش ستارگان چند پر در می آیند و این بدان معناست که تناسبات وابسته به یک نقش در سطح گسترده طرح تکراری می شود.

عناصر معماری مشترک مساجد

مساجد در تمام مکان هایی که ساخته می شوند، عناصر معماری مشترکی دارند؛ صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفالله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را میبینیم که دارای ٩ محراب هست، البته بیشتر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند.

صحن و حیاط مسجد

صحن و حیاط مسجد یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میکند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک جا مشاهده می کنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود.

معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند، کاملاً در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می بینیم. هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می رود.

در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سکو یا تخت گاهی ساخته اند که پایه های آن در حوض است. در بالای این سکو که به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید می پرداختند. رواق ها، فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریک خانه دامغان شاهد این رواق ها هستیم. رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاکستان به کار رفته اند.

ایوانهای مساجد ایران

ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده وحالت موزونی به آنها داده است.

سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره و نیم گنبد است، با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچ بری، آیینه کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر و کامل تر و زیباتر شده اند. ایوان های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ اینگونه اند. سقف ایوان هایی که عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف کلید ایوانها، طاق نماها به کمک ایوان ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده اند و آنها را از تجرید و تکبنایی که شکل مناسبی نبوده، بیرون آورده اند. این طاقنماها به صورت مربع مستطیلاند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوان ها جای گرفته اند.

مناره ها

مناره ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معمولاً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند. در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروان سراها، مدارس و مهمان پذیرها ایفا کرده اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است.

در دوره اسلامی ساخت مناره ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند که در شهرستان قم واقع است. مناره ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریک خانه دامغان. در همین زمان نیز مناره های زوجی به ویژه در دو طرف ایوان های گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می شود. مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند‍:

میل یا مناره های راهنما

میل یا مناره های راهنما مناره ها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان می گفته اند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت های زیر است: ١. پایه ٢. بدنه یا ساقه ٣. محل گفتن اذان(مؤذنه) ٤. تاج یا کلاهک تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته ها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزهای بود که در متن آن حروف معقلی(حروف بنایی) و زردرنگ به کار برده می شد.

گنبدها

گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می کنند. انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده میک نیم. گنبدها همانند نگین فیروزهای در میان بافته ای شهری و روستایی می درخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان. گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند:

گنبدهای هرمی

مانند گنبد ابولؤلؤ در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز

–گنبدهای مخروطی، مانند میل رادکان در قوچان

–گنبدهای اور چین(پله پله ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش

بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در میآید. گنبد بیشتر مقابری که متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شکل و گنبد امامزاده ها تقریباً همگی هرمی شکل و نار هستند. گنبدهایی که از خارج بنا مشاهده می شوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطلاحاً آه یانه می گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند. شبستان ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازیاند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد. تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع اند. این قوس ها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوه ای خاص دارند. تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است.

محراب

محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب های کاشی کاری ایران با تناسبات و به کارگیری کاشی های الوان معرق و یک تکه، از نمونه های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان.

کتیبه

کتیبه و نورگیرها، کتیبه های قدیمی تر از آجرچینی و گچ بری ها و کتیبه های جدیدتر با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً کتیبه های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده می شود. کتیبه هایی که از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط تزئینی کوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماکن مذهبی جلوه میکنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان را بر میانگیزد. نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می گردد که به علت شدت و ضعف نور، طرح های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند.

این پنجره ها که معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچنگ ها در بیشتر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند. نورگیرها از مصالح کاشی معرق، سنگ، آجر، کاشی و چوب ساخته میشوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند.

در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف می گردد. یکی از زیباترین پنجره های نورگیر، پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی، عملکردی در پنجره ها و درهای ارسی دارند. حجاری ها، مقرنس کاری، کاشی کاری و گره چینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دوره های اسلامی هستند.

در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب هایی در به وجود آمدن و کم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبک های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر کدام ویژگی ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل کرده اند. شیوه شکل گیری عناصر معماری مساجد نیز نکته ای ست که نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دوره ها و سبک های مختلف، مصالح به کار گرفته شده در تکامل مساجد اسلامی، انواع مقرنس ها و کاشی کاری ها و… نیز مواردی است که هر کدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی می باشد.

منابع:

١. پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات امیرکبیر،چاپ دوم، تهران.

٢. تقدسی نیا، خسرو، ١٣٤٧، مسجدها، موسسه انتشاراتی ائمه، ص ١٤٢.

٣. جانسون، ه، ١٣٦٨، تاریخ هنر، ترجمه پرویزمرزبان، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران.

٤. جوادی، آسیه، ١٣٦٣، معماریایران(مجموعه مقالات)، ٢ جلد، تهران.

٥. فتح ا…یف، ش.س، ١٣٧٥، گونه شناسی معماری مساجد در جمهوری آذربایجان، ترجمه لیلا ربن رشه، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ صهبا، تهران.

٦. ماهنامه دینی، فرهنگی، اجتماعی مسجد، ١٣٨٦، شماره ١١٨، چاپ طرح ونقش، تهران.

٧. یوسف کیانی، محمد یوسف، ١٣٨١، تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، چاپ چهارم، تهران.